SPERMATOGENEZ VE OOGENEZ

Spermatogenez, olgun sperm hücrelerinin yapımı, ergin erkekte sürekli ve çok sayıda hücre oluşturan bir süreçtir. İnsanda, erkeğin her ejakülasyonunda 100 ile 650 mil­yon sperm hücresi bulunur ve erkekler dölleme kapasi­tesinde fazla bir eksilme olmadan her gün ejakulasyon yapabilirler.

Spermatogenez, testislerin seminifer tübüllerinde olur.

Sperm hücrelerini oluşturan kök hücreler, spermatogonia, her seminifer tübülün dış kenarında yer alır. Gelişmekte olan sperm hücreleri, mayoz ve farklılaşma geçirirlerken, tübülün ortasındaki boşluğa (lumen) doğru hareket ederler. Mayoz sonucunda oluşan dört hücrenin hepsi olgun sperm hücrelerini oluşturur.

Bir sperm hücrcsinin yapısı, işlevi ile uyumludur. Çoğu türde, haployit bir çekirdek içeren baş kısmının ucunda akrozom (acrosome) denilen ve yumur­tayı delmesini sağlayan enzimleri içeren özel bir yapı bu­lunur. Sperm hücresi baş kısmının arkasında, kuyruğun (flagellum) hareketi için ATP sağlayan, çok miktarda (ya da bazı türlerdeki gibi tek ve büyük) mitokondri içerir. Memeli spermlerinin şekli, türden türe değişiklik göste­rir - baş ince bir virgül şeklinde, oval (insan spermindeki gibi) ya da hemen hemen küre şeklinde olabilir.

Oogenez, olgun ve döllenmemiş yumurta (ovum) hüc­relerinin gelişimidir.

Yumurtayı oluşturacak kök hücreler olan oogoniyumlar (oogonia), gelişmekte olan dişi embriyoda çoğalır ve mayoza baş­larlar; ancak bu süreç, profaz I evresinde durur. Birincil oositler olarak adlandırılan bu aşamadaki hücreler, hor­monlar tarafından yeniden aktive edilecekleri ergenlik dönemine değin, küçük foliküller içinde hareketsiz kalırlar. Ergenlikte başlayan FSH (folikül uyarıcı hormon) etkisi ile, belirli zamanlarda uyarılarak, folikülün büyümesi ve birincil oositin mayoz I evresini tamamlayarak, mayoz II’ye başlaması sağlanır. Mayoz ondan sonra tekrar durur; ovulasyon sırasında salınan ikincil oosit, mayoz Il’ye he­men devam etmez. İnsanlarda, spermin yumuna hücresine girmesi, mayozun tamamlanmasını tetikler ve ancak ondan sonra oogenez gerektiği gibi sonuçlanır.

Oogenezin, spermatogenezden üç önemli farklılığı var­dır. Birincisi, oogenezdeki mayoz bölünme sırasında sitokinez, sitoplazmanın neredeyse tamamının tek bir yavru hücrede, yani ikincil oositte toplanmış olması nedeniyle eşit değildir. Bu büyük hücre, yumurta hücresini oluştu­rabilir. Mayozun diğer ürünleri olan polar cisim denen daha küçük hücreler, bozulurlar. Bu durum, mayozun ürünü olan dört hücrenin hepsinin olgun spermlere dö­nüştüğü spermatogenezle çelişmektedir. İkinci olarak, bir erkeğin yaşamı boyunca, spermlerin geliştiği hücreler mitozla bölünmeyi sürdürürlerken, dişideki oogenez için durum böyle de­ğildir. Doğumda, bir yumurtalık, sahip olabileceği tüm birincil oositleri içermektedir. Üçüncüsü, oogenez, du­raksamadan olgun spermlerin üretildiği spermatogenezin aksine, uzun “dinlenme" dönemlerine sahiptir.

CAMPBELL (sf. 984)